قومی متفکرند اندر ره دین
قومی «به گمان» فتاده در راه یقین
می ترسم از آن که بانگ آید روزی
کای بی خبران راه نه آن است و نه این
البته که افتادن این پرده، ترسناک بود و حداقل خیام می دانست که انسان در چه وضعیت دشواری قرار می گیرد. آن چه که در این میان اندکی غلط انگیز است، ارجاع آن اتفاق و آن بانگ، به آینده است. در حالی که چنین نیست. رسیدن به این آگاهی که «ما در جهان گمان» زندگی می کنیم، زمان نمی خواهد. نه در گرو گذشته است، نه در گرو آینده و نه در گرو حال. بیرون از زمان، در منظومۀ فکر آدمی، ظهور می کند و «هستی حقیقی» ما را به باد می دهد. از نظر خیام، وضعیت جهان اندیشۀ ما، مبتنی بر «گمانِ محض» است و تفکر ورزیدن برای راه یافتن به موقعیتی که بتوان آینده و گذشتۀ خود را روشن کرد، ناممکن است. از نظر خیام آخرین جایی که آدمی در حرکت فکری-الاهیاتی خود می تواند برسد، همان وضعیت سقوط به گمان محض است. این که ببیند، هر قومی، دست در ریسمان خیال خود انداخته و هوای رسیدن به حق را دارد. این تعبیر از سقراط هم است. او گفت، من می دانم که نمی دانم؛ و شنیدن این سخن از حکیمی چون سقراط، شوخی بردار نیست:
چون نیست حقیقت و یقین اندر دست
نتوان به امید شک همه عمر نشست
هان! تا ننهیم جام می از کف دست
در بی خبری مرد چه هوشیار و چه مست
افتادن از بام خیال و سقوط در وضعیتی که آدمی «بداند که نمی داند» و در یابد که «دست بردن به حقیقت» «خیال محض» است، وحشت ناک است. معجون غلبه بر آن ترس خیامی، غنیمت شمردن «همین دم» است. از نظر خیام، آدمی در مسیر خدا-جهان-قیامت شناسی، تا همین نقطه، مأموریت دارد. پس از سیر در انفس، باید بی درنگ به زندگی مادی و قابل لمس یا روزمره اش باز گردد. خیام وظیفۀ «تعیین نقشۀ راه برای زمان پس از مرگ» را از دوش آدمی بر می دارد. می گوید، این کار تو نیست، در دست تو هم نیست. تو خاک می شوی و از خاکت کسی دست آخر، کوزه خواهد ساخت:
این کوزه چو من عاشق زاری بوده است
در بند سر زلف نگاری بوده است
این دسته که در گردن او می بینی
دستی است که در گردن یاری بوده است.
همان بهتر که به «حالا» بچسبی و خوش و خوب زندگی کنی. چنین زندگی را خیام به «مستی» تعبیر کرده و تلاش برای هوشیاری را «در عالم بی خبری» عبث دانسته است.
مهتاب به نور، دامن شب بشکافت
می نوش، دمی بهتر از این نتوان یافت
خوش باش و میندیش که مهتاب بسی
اندر سر خاک یک به یک خواهد تافت
برای خیام دردناک ترین قسمت، این است که ما در عین آن که رونده ایم، بخشی از هستی خود را بر جای می نهیم. و رستنی ها بر آن می روید و مهتاب بر گور ما (نشان از حضور ما در هستی) تا قرن ها می تابد. ماندن بخشی از هستی ما هرچند برای خیام، دردناک و متناقض نماست، اما همین چیزی است که هست و جایی برای دلتنگی ندارد. خیام دریافته بود که «این خود آدمی است که برای خودش دلتنگ می شود» و قرار نیست، جهان در رفتن ما سیاه بپوشد و درست همین آگاهی هرچند آزار دهنده بود که مرگ را برای وی، بسیار پذیرفتنی می کرد.
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام زما و نی نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نبود هیچ خلل
زین پس چو نباشیم، همان خواهد بود.
قومی «به گمان» فتاده در راه یقین
می ترسم از آن که بانگ آید روزی
کای بی خبران راه نه آن است و نه این
البته که افتادن این پرده، ترسناک بود و حداقل خیام می دانست که انسان در چه وضعیت دشواری قرار می گیرد. آن چه که در این میان اندکی غلط انگیز است، ارجاع آن اتفاق و آن بانگ، به آینده است. در حالی که چنین نیست. رسیدن به این آگاهی که «ما در جهان گمان» زندگی می کنیم، زمان نمی خواهد. نه در گرو گذشته است، نه در گرو آینده و نه در گرو حال. بیرون از زمان، در منظومۀ فکر آدمی، ظهور می کند و «هستی حقیقی» ما را به باد می دهد. از نظر خیام، وضعیت جهان اندیشۀ ما، مبتنی بر «گمانِ محض» است و تفکر ورزیدن برای راه یافتن به موقعیتی که بتوان آینده و گذشتۀ خود را روشن کرد، ناممکن است. از نظر خیام آخرین جایی که آدمی در حرکت فکری-الاهیاتی خود می تواند برسد، همان وضعیت سقوط به گمان محض است. این که ببیند، هر قومی، دست در ریسمان خیال خود انداخته و هوای رسیدن به حق را دارد. این تعبیر از سقراط هم است. او گفت، من می دانم که نمی دانم؛ و شنیدن این سخن از حکیمی چون سقراط، شوخی بردار نیست:
چون نیست حقیقت و یقین اندر دست
نتوان به امید شک همه عمر نشست
هان! تا ننهیم جام می از کف دست
در بی خبری مرد چه هوشیار و چه مست
افتادن از بام خیال و سقوط در وضعیتی که آدمی «بداند که نمی داند» و در یابد که «دست بردن به حقیقت» «خیال محض» است، وحشت ناک است. معجون غلبه بر آن ترس خیامی، غنیمت شمردن «همین دم» است. از نظر خیام، آدمی در مسیر خدا-جهان-قیامت شناسی، تا همین نقطه، مأموریت دارد. پس از سیر در انفس، باید بی درنگ به زندگی مادی و قابل لمس یا روزمره اش باز گردد. خیام وظیفۀ «تعیین نقشۀ راه برای زمان پس از مرگ» را از دوش آدمی بر می دارد. می گوید، این کار تو نیست، در دست تو هم نیست. تو خاک می شوی و از خاکت کسی دست آخر، کوزه خواهد ساخت:
این کوزه چو من عاشق زاری بوده است
در بند سر زلف نگاری بوده است
این دسته که در گردن او می بینی
دستی است که در گردن یاری بوده است.
همان بهتر که به «حالا» بچسبی و خوش و خوب زندگی کنی. چنین زندگی را خیام به «مستی» تعبیر کرده و تلاش برای هوشیاری را «در عالم بی خبری» عبث دانسته است.
مهتاب به نور، دامن شب بشکافت
می نوش، دمی بهتر از این نتوان یافت
خوش باش و میندیش که مهتاب بسی
اندر سر خاک یک به یک خواهد تافت
برای خیام دردناک ترین قسمت، این است که ما در عین آن که رونده ایم، بخشی از هستی خود را بر جای می نهیم. و رستنی ها بر آن می روید و مهتاب بر گور ما (نشان از حضور ما در هستی) تا قرن ها می تابد. ماندن بخشی از هستی ما هرچند برای خیام، دردناک و متناقض نماست، اما همین چیزی است که هست و جایی برای دلتنگی ندارد. خیام دریافته بود که «این خود آدمی است که برای خودش دلتنگ می شود» و قرار نیست، جهان در رفتن ما سیاه بپوشد و درست همین آگاهی هرچند آزار دهنده بود که مرگ را برای وی، بسیار پذیرفتنی می کرد.
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام زما و نی نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نبود هیچ خلل
زین پس چو نباشیم، همان خواهد بود.
